Erzincan’ın Kemaliye ilçesinde hoppadak tıpkı demirci ustası marifetiyle üretilen bap tokmakları motifleri ve sesleriyle bin yıllık aynı tarihin kapısını aralıyor. Tarihe açılan kapılardaki bu sırrı yine yaşatmaya müteharrik Mustafa Demirci, namevcut olmakla karşı karşıya olan benzeri geleneği yaşatmaya çalışıyor. İlçe sakinleri evlerin kapılarına takılan tokmaklar sebebiyle aile sahipleri, kapıyı arakçı misafirlerini ortada olmaksızın eş evet de eş olup olmadığını anlayabiliyor.
Derin kanyonlar beyninde uzanan bire bir vadiye yerleştirilmiş aşağılık ve körpe bire bir kaza olan Kemaliye’üstelik asırlardır yaşatılan ve Türklerin Şamanizm’e inandığı dönemdeki geleneklerden olan mütenevvi motiflerle kapı tezyin ve demir başlık tokmağı üretimi geleneği, ilçedeki Mustafa Demirci mahir tarafından yaşatılıyor.
Erzincan’a 150 kilometre uzaklıkta bulunan 2 bin nüfuslu Kemaliye’bile yazları şahsiyet 15 bini buluyor. İnsanların genelde yayan tıpkısı yere gitmeyi tercih ettiği ilçede tek trafik olmuyor. İlçeye dışarıdan gelenlerin gözüne önce çoğaltan molekül ahşap yapılar ve bu yapıların kapıları üzerindeki tokmaklar oluyor. Kemaliye’nin binlerce yıllık tarihini ve sosyolojik yapısını anlatan bap tokmakları kentin hücre çoğaltan genişlik belirtik özelliklerinden biri. Geleneklere bakarak aynı eve gelen mihman konu tokmağını çalışına göre karşılanıyor. Ev sahibi tokmak sesine bakarak misafirin ki olduğunu anlıyor. Bap tokmağının sesi gelenin avrat mı yoksa ayvaz mi olduğunu bilim veriyor. Eğer mihman şişman tokmağı kullanır ve curcunalı tok ve ongun çıkarsa mevrut hayat ayvaz amma diğerine göre uzun henüz beş altı sesi olan siktirici tokmak kullanılırsa gelen birey kadındır.
Her motifin ayrımsız anlamı var
Başlık tokmaklarının mesajları bunlarla mecbur değil. Tokmaklar üzerindeki motiflerin birlikte bir anlamı var. Örneğin çıra motifli bir kapı tokmağı habbe ocağı sönmesin hanay sürekli olsun anlamını taşıyor. Kuş motifi kullanılmışsa bu da sülale sahibinin gurbette bire bir yakınının olduğu ve selen beklediği anlamına geliyor. Sağa sola ayrılan ve kuş kafasını andıran motifler evin Müslüman bir aileye ilgilendiren olduğunu vurguluyor. Öküz motifi ise ailenin temas olduğunu simgeliyor. Kapı tokmaklarında kuyruklu uzun hayvan kadar motiflerde var. Bu motifler Kam kültüründen kalma. Yılan motifleri alelumum açacak delikleri çevresinde bulunuyor ve bu motifteki kilide anahtar sokulunca şeytanın o eve giremeyeceğine inanılıyor. Kuyruklu motifi olan evlerde ise cinin şeytanın barınamayacağı inancı var. Günümüzde Kemaliye’üstelik konu tokmakları yapan hayat 6 kuşaktır geleneklere merbut kendisine bu işi yapan Demirci ailesinden Mustafa Demirci. Tahminî 120 yıl aradan sonra gene 1996 yılında bu geleneği sürdürme kararı kayran Demirci ailesinin bu kararı sadece kaybolmakta olan bire bir geleneği neşelendirmek değil tıpkısı zamanda bu tokmakların işleneceği kapıları özne marangozları ve buna kapalı namına de bozuk taş ustalarını hayata bağlamış. Zorlu kimsenin istek etmediği marangozluk ve taş ustacılığı de konu tokmakları sayesinde yeniden içki almaya başlamış.
‘Kopya maneviyatı bozar’
Yıllar önce Kemaliye’birlikte husus tokmağı işleyen yaklaşık 350 kişinin olduğunu anlatım eden Mustafa Demirci, “Tabi o devir kimse birbirinin yaptığını kopya etmezmiş. Amma benzeri müddet sonradan klonlama başlamış. Eşlem işin içine girince işin kalitesi sakıt ve ustalar dahi çıktı öz yaptıklarından tabiat alamaz duruma gelmişler ve işi bırakmışlar. 120 yıldır kimesne yapmıyordu. Tığ 1996’de esasen başladık” diyerek konuştu.
Kopyanın yapılmasının işin kalitesini bozacağını tabir fail Demirci, “Yaptığı ürüne moral vermeli güç. Tıpkı tokmak 3-4 günümüzü alıyor. Fiyatları ise 200 liradan başlıyor 750 liraya büyüklüğünde çıkıyor.” dedi.
“Misafiri bap tokmağı sesinden tanıyorlar”
Erzincan’ın Kemaliye ilçesinde, evlerin kapılarına takılan tokmaklar sayesinde ev sahipleri, kapıyı araklayan misafirlerini görmeden karı ya dahi eş olup olmadığını anlayabiliyor.
Şamanizm geleneğine bakarak, bir vakitler derece halkını şeytana karşı koruduğu düşüncesiyle kapılara yapılan yılan figürü gibi süslemeleri kapı ve başlık tokmaklarına faal ustalar, Türklerin İslam’a geçişinin peşi sıra meri kapılara iki farklı tokmak eğreti geleneğini dahi yaşatmaya çalışıyor.
Özellikle İslam geleneğinde ev halkının evlerine gelen misafirlerin cinsiyetine bakarak kıyafetlerine ilgi etmesini temin etmek için ustalarca yapılıp kapılara takılan iki ayrımlı tokmak, eve mevrut misafirin cinsiyeti üstüne familya sahibine hikmet veriyor.
İlçe sakinleri, evvelce adeta görüntülü kapı sistemi olan bu yöntemi kullanmaya devam ediyor.
Konu tokmağı imalatçılığının unutulmaya beniz markajcı aynı patika dalı olduğuna işaret eden Mustafa Demirci, zat çocuklarını ve torunlarını yetiştirmeye çalışıyor.
Bu soy kapı tokmaklarının halen istem gördüğüne işaret fail Demirci, halk emeği ayn nuruyla tafsilatlı uğraşlar sonucunda ürettiği kapı tokmaklarının üstüne değişik anlamlara gelen motifler da işlediklerini sözlerine ekledi. – ERZİNCAN
